معرفی روستای چوپانان درج در مجله اطلاعات هفتگی

سرزمین ماسه های طلایی

روستای چوپانان

منظم ترین روستای خشتی و گلی جهان عنوانی است که این روستا به خود اختصاص داده است ،و برای دستیابی به این ولایت باید از اصفهان به سمت نایین رفته و از آنجا به سمت کویر ایران در جهت شمال حرکت کنید و اگر 180 کیلومتر راه را طی کنید به این ولایت خواهید رسید .کل سابقه این آبادی از لحاظ قدمت به 100 سال نمی رسد ولی پیش رفت چشمگیر این روستا در ساخت  خانه هایی منظم از خشت و گل باعث رشد فزاینده جمعیت در حدود 40الی 50سال پیش گردید ، دشتی پر آب و خاکی مرغوب دارد. ریشه اصلی این روستا به دهی در 15 کیلومتری آن به نام “حجت آباد” برمی گردد . دقی (زمینهایی تخت در دل بندهای ماسه بادی که آب باران در آن جمع می گردد و تامدت یکماه پر آب می مانند و بسیار پر رونق  است) بسیار حاصلخیز بود اسیر ماسه های جنوبی “ریگ جن ” ، قناتی پر آب دشت و مزارعی سرسبز و احتمال اینکه در این مکان با توجه به شیب زمین و مسیر رودخانه ها، دریاچه کوچکی بوده بسیار است .

جمعت اولیه  این ولایت به دامداری و چوپانی و ساربانی اشتغال داشتند و کم کم این مکان به ایستگاهی بزرگ برای گله و رمه های گوسفند تبدیل شد و با سرمایه و کوشش چند مالک ثروتمند قنات نسبتا پر آبی احداث که مظهر آن در قسمت شمالی آبادی به رو آمده و تمرکز جمعیت به شکل ثابت و امروزی پایه ریزی شد. مهمترین سندی که از این آبادی در تاریخ به جامانده است ،از یک سیاح سو ئدی به نام “سون هدین” بوده که در سفر دوم خود به دشت کویر ایران از این روستا دیدن و تصاویر به یاد ماندنی به جا گذاشته است ، وی چوپانان را کلبه هایی کوچک در کنار هم و گله های گوسفند بسیار بر گرد آبی فرا خوانده و شغل این مردم را دامداری میخواند.

یکی از جلوههای زیبای این آبادی نمای بادگیرهای آن بوده و سمت ساخت این بادگیرها به سمت شمال ، و استفاده از خنکی بادهای شمالی و شمال غربی در تابستان است . اشراف و هم جواری این روستا باضلع جنوبی ریگ جن ، یکی از معضلات سکونت در این روستا در هجوم ماسه های روان به منازل مسکونی است شده و این معضل هرسال زمینهای حاصلخیز این خطه را  مورد  حمله قرار می دهد

ولی این ماسه های طلایی که منشا  پیدایش آن فرسایش سطحی دریای باستانی جندق و سطح دریاچه نمک کاشان است ، و همیشه آسیب نمی زند و گاهی ولی نعمتی از خداوند در نابودی پشه ها داشته به گونه ایی که در چوپانان پشه یافت می نشود. و از طرفی با لایه ایی از ماسه زمینها حاصلخیز تر خواهد شد و از همه مهمتر اینکه ، بهترین ارتباط صنعت توریست منطقه با ریگ جن ، و نزدیکترین آبادی به این  وادی دیدنی، چوپانان است.نقطه ایی که می توان از آن به وسط ریگ جن دست پیداکرد. اما خاک بافت قدیم چوپانان از گودالی در ضلع غربی تهیه شده که هنوز هم ّبه “گودال لایی” شهرت دارد و باوسعت زیادی کلا با دست انسان کنده شده و به نظرم یکی از آثار باارزش چوپانان است ، خاک این گودال با درصدی بالا از “لا” حاصل آبرفتهای سیل در قدیم بوده است.  معماری مدرن خشت و گل در این روستا بسیار چشمگیر و زیباست و خانه ها همه با دالانهایی دراز به حیاطی مربع شکل ختم می گردد که ارتفاع دیوارهای آن به 5 متر میرسد و این معماری و ساختار به ساختارهای شهریزد بسیار شبيه بوده و تمام پشت بامهای این روستا در یک بلوک به هم متصل است راه پشت بام ” راچونه ” نام دارد ، و همه به یک جهت است. خانه دارای اتاقهایی در پیرا مون حیاط است که تابستانی و زمستانی دارد و ساختار بسیار زیبای ایوان در تابستان بسیار کاربرد دارد.و بسته به توان مالی صاحبخانه ملک با اندکی تغییرات جزئی بزرگ است.

همه راچونه ودالان باریک               ندارد کوچه های تنگ و تاریک

چوپانان را بهشت دیگریست در این بیابان ، وجود سه اقلیم کوه ، ماسه های ریگ جن ، و جنگل طبیعی و مصنوعی در این ولایت ، مناظر شگفت انگیزی را به وجود آورده است .کوهی در ضلع جنوب شرقی در فاصله 35 کیلومتری چوپانان ، وجود دارد که {عباس آباد} نام داشته و ارتفاعی قابل توجه داشته و مهمرین و سرنوشت سازترین عامل هدایت و جمع آوری آبهای باران و هدایت آن به دشت چوپانان را عهده دار است. کاروانسرایی تاریخی در پای این کوه خودنمایی می کند ولی به علت عدم توجه در طول سالها رو به زوال و نابودی وبا تغییر کاربری به طویله گوسفند تبدیل شده است . “مشجری” کاروانسرای دیگری در نزدیکی چوپانان است که بسیار سرپا و قابل احیا می باشد .وجود چنین کاروانسراهایی در اطراف چوپانان از راه پر اهمیتی خبر می دهد که به شمال کشور ختم می شده و امروزه به نام جاده دامغان و سمنان از “جندق” نیز میگذرد. وجود این دشت پر آب در زیر چوپانان و سفره های غنی آب در این منطقه ، عامل مهمی در به وجود آمدن مزارع کشاورزی متعدد در اطراف چوپانان بوده که چونان نگینی، پیرامون آن را فراگرفته و حاشیه سبزی در پیرامون ریگ جن به وجود آورده اند .نزدیکترین همسایگان چوپانان به سمت اصفهان دهستان انارک و به سمت خوربیابانک {چاه ملک} است. ماسه ها رازهای زیادی را از قصه های روزگار در سینه دارند.

وجود چنین دشت حاصلخیز و پرآبی مسلما جانوران بسیاری را در پیرامون خود گرد می آورد و حکایت است که روزگاری در پهنه این دشت وسیع گله های آهو در حال چرا بوده و با گسترش جمعیت انسانی و شکار بیرویه، نسل آنها رو به انقراض گذاشته است .هدین از گله های گورخر و مشاهده آنها نام میبرد ، و وجود همین تنوع زیست و گونه های جاندار ، چند سالی است که اداره حفاظت از جنگلها و مراتع و سازمان محیط زیست نگاه جدی تری به حفاظت منابع طبیعی داشته و با احداث و مشخص کردن منطقه  حفاظت شده عباس آبادراه نجاتی برای حفظ نسل حیوانات دشت کویر ، اندیشه شده که اقدامی نکو و پسندیده ایی از دولت ایران در حفظ و پاسداری از گونه های حیات وحش است. تصویر گونه ایی نادر از گربه  معرف به “گربه شنی “که تنها در شنزارها و ماسه های کویر زندگی می کند ، برای اولین بار توسط  نوعی دوربین تله ایی در این ولایت شکار شد. که کشف این گونه افتخاراتی را برای این منطقه است.

اگر چه این روزها از منطقه شکاز ممنوع و قرق “عباس اباد ” محافظت می شود ولی باز هستند کسانی هستند که آرامش این حیوانات را در این صحرای بزرگ به هم می زنند و باشکار بی رویه حیوانات بز کوهی ، قوچ ومیش و حتی آهو که زینت این بیابان هستند نسل این حیوانات را به خطر می اندازند . این منطقه شکار ممنوع تا خود روستای بیاضه ادامه داشته و حتی تاحوالی رباط پشت بادام ادامه دارد.

چوپانان را در زمان قدیم ، برج وبارویی داشته ازبرجها و حصار آبادی اندکی بر جای مانده است .ولی زمینی که قلعه آبادی در آن قرار داشته ، اکنون به باغ متروکه ای تبدیل شده است.و مکان تقریبی این قلعه در ضلع جنوبی دهستان چوپانان ، روبروی مکان فعلی غسالخانه ، پشت سیل بند بوده که متاسفانه بر اثر سیل ویرانگری که در سال 1313 هجری شمسی روانه این دیار گردید این قلعه تقربیا با خاک کسان و به تلی از گل تبدیل شد . هنوز آثار حصار و یک برج از حصار آن به چشم می خورد . هدین در سفر خود نامی از قلعه و برج و باروی آن نمی برد و احتمالا این قلعه و برجهای آن بعد از سفر هدین ساخته شده و یا اصولا محل چوپانان تازه شکل گرفته بوده است .که از عکس قدیمی هدین از این دیار چنین استنباط می شود

به هر حال برجهای وسط آبادی در زمان رضا خان وبه دستور وی مبنی به ” تخریب کلیه برجها و حصارها در شهر ها ” در امان نماندو در این دستور عجیب بسیاری از ارزشهای چوپانان شامل برجها و حصارهای دور آبادی از بین رفت . یک برج که تا 20سال پیش در کنار حمام قدیمی بر پا بود در نهایت برای احداث خیابان اصلی و فرعی از بین رفت ، چوپانان خاک و آب مناسبی برای کشاورزی داشته و رشد فزاینده ی مزارع و باغات و کشاورزی مکانیزه در اطراف آن به چشم می خورد ، دارای امامزاده ای در شمال روستا به نام سید جلال الدین که پذیرای مسافران کویر است . چوپانان یکی از روستاهایی است که در صنعت تولید و خودکفایی گندم در کشور ایران سهیم بوده و هر سال وسعت زیادی از مزارع آن زیر کشت گندم می رود.و در بیشتر محصولات کشاورزی این ولایت مرغوب و قابل صادرات است . با روند رو به رشد جمعیت شهر اکنون روستاها خالی از سکنه و بیشتر آنها رو به زوال هستند در حالی که خانه ها و اماکن قدیمی در این ولایات خبر از جمعیتی چشمگیر و توان زندگی در این ولایات را گویاست .چوپانان هم از این معضل در امان نبوده و در حالی که از هوای تمیز آن شبها می توان از آسمان آن ستاره چید ،در گوشه ایی از کویر آرام آرام به خواب فراموشی فرو میرود.

به تحقیق و نگارش : محمد رضا فاضلی

این مقاله جهت چاپ در مجله اطلاعات هفتگی به همراه تصاویر خدمت جناب آقای صفا دار معرفی میگردد . امید است که با چاپ این مقالات گامی مهم در معرفی روستای دور افتاده ایران عزیز باشد.

.